اینترنت ملی یعنی چه؟ هر آنچه باید بدانید

در سال‌های اخیر مفهوم اینترنت ملی یا شبکه ملی اطلاعات، به یکی از موضوعات داغ رسانه‌ای و سیاست‌گذاری در ایران تبدیل شده است. بسیاری از کارشناسان از نقش این شبکه در کاهش وابستگی به زیرساخت‌های خارجی و افزایش امنیت سایبری صحبت می‌کنند. اما تصویری که اکثر مردم از این مفهوم در ذهن خود دارند، تصویری از یک شبکه جداافتاده و مستقل است. در این مقاله بررسی می‌کنیم که این تصویر چقدر دقیق است، اینترنت ملی چیست و چه مزایا و چالش‌هایی را همراه دارد؟

اینترنت ملی چیست و چرا مطرح شد؟

اینترنت ملی، یک شبکه ارتباطی مستقل در داخل کشور است که به‌منظور مدیریت و تبادل اطلاعات داخلی، ارتقای امنیت فضای مجازی و کاهش وابستگی به اینترنت جهانی طراحی شده است. برای درک بهتر موضوع، باید بیشتر توضیح دهیم که اینترنت ملی یعنی چه. این شبکه با تکیه بر زیرساخت‌های بومی، مراکز داده داخلی و اتصال ایمن میان کاربران، کسب‌وکارها و دستگاه‌های اجرایی، بستری برای توسعه خدمات الکترونیکی فراهم می‌کند.

ایده شکل‌گیری اینترنت ملی زمانی مطرح شد که دغدغه‌هایی همچون آسیب‌پذیری در برابر تحریم‌ها، حملات سایبری و نیاز به خودکفایی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات افزایش یافت. این دغدغه‌ها، به‌ویژه پس از گسترش خدمات دیجیتال و اقتصاد آنلاین، ضرورت راه‌اندازی چنین شبکه‌ای را دوچندان کرد.

تاریخچه شکل‌گیری و توسعه اینترنت ملی ایران

از زمان مطرح شدن پروژه اینترنت ملی در سال‌های گذشته، سوالی که همواره در ذهن کارشناسان و مردم بوده این است که اینترنت ملی یعنی چه؟ در سال ۱۳۸۴، ایده ایجاد شبکه ملی اطلاعات به‌عنوان زیرساختی مستقل از اینترنت جهانی در اسناد کلان کشور همچون سند چشم‌انداز بیست‌ساله و برنامه‌های توسعه کشور گنجانده شد. هدف اولیه از این طرح، ایجاد بستری امن، پایدار و داخلی برای تبادل اطلاعات و خدمات دیجیتال بود.

در سال ۱۳۸۹، شورای عالی فضای مجازی رسما پروژه راه‌اندازی اینترنت ملی را تصویب کرد و از آن پس، فازهای مختلف این طرح با همکاری وزارت ارتباطات، شرکت ارتباطات زیرساخت، اپراتورها و سایر نهادها آغاز شد. در سال ۱۳۹۵، اولین فاز اجرایی شبکه ملی اطلاعات به بهره‌برداری رسید.

از آن زمان تاکنون، توسعه اینترنت ملی ایران در چند مرحله ادامه یافته است. این توسعه شامل راه‌اندازی مراکز داده داخلی، افزایش ظرفیت پهنای باند داخلی، بومی‌سازی خدمات پایه مانند ایمیل، پیام‌رسان و موتور جست‌وجو و همچنین، تقویت زیرساخت‌های امنیت سایبری بوده است.

اهداف اینترنت ملی چیست؟

برای پاسخ به این پرسش که اینترنت ملی چیست و اینترنت ملی یعنی چه، ابتدا باید به اهداف کلان این پروژه نگاهی بیندازیم. ایجاد اینترنت ملی ایران یا همان شبکه ملی اطلاعات، با اهداف چندگانه در حوزه‌های مختلف فناوری، حکمرانی، امنیت و اقتصاد دنبال شده است. این اهداف در اسناد بالادستی کشور، برنامه‌های توسعه و سیاست‌های وزارت ارتباطات تبیین شده‌اند.

۱. کاهش وابستگی به اینترنت جهانی

یکی از اهداف کلیدی اینترنت ملی ایران، کاهش اتکا به زیرساخت‌ها و خدمات خارجی است. در شرایطی که کشور ممکن است در معرض تحریم یا اختلال در ارتباطات بین‌المللی قرار گیرد، وجود یک شبکه بومی کمک می‌کند خدمات حیاتی مانند بانکداری، خدمات دولتی و ارتباطات داخلی دچار اختلال نشوند.

۲. افزایش امنیت اطلاعات

با انتقال تبادل داده‌های داخلی به یک شبکه بومی و ایزوله از اینترنت بین‌الملل، مانند استفاده از مراکز داده داخلی، امکان پایش، کنترل و مقابله با حملات سایبری بیشتر می‌شود. در چنین شبکه‌ای، اطلاعات حساس ملی از خطر شنود، سرقت یا دستکاری توسط بازیگران خارجی تا حد زیادی مصون می‌مانند.

۳. توسعه دولت الکترونیک

شبکه ملی اطلاعات به‌عنوان زیرساخت پایه‌ای برای تحقق دولت الکترونیک عمل می‌کند. این شبکه امکان اتصال امن بین دستگاه‌های اجرایی، تبادل داده‌های سازمانی، ارائه خدمات غیرحضوری به مردم و کاهش بروکراسی اداری را فراهم می‌سازد.

۴. حمایت از کسب‌وکارهای داخلی و اقتصاد دیجیتال

با ایجاد یک بستر پرسرعت و بومی، کسب‌وکارهای ایرانی (اعم از استارتاپ‌ها، فروشگاه‌های اینترنتی و ارائه‌دهندگان محتوا) می‌توانند با هزینه کم‌تر و سرعت بالاتر خدمات خود را به کاربران عرضه کنند. همچنین زیرساخت شبکه ملی، زمینه‌ساز شکوفایی فناوری‌های بومی و اشتغال‌زایی در بخش فناوری اطلاعات می‌شود.

۵. تسهیل مدیریت بر فضای دیجیتال

شبکه ملی اطلاعات امکان اعمال سیاست‌های ملی در مدیریت داده‌ها، حریم خصوصی کاربران و جریان اطلاعات را برای حاکمیت تسهیل می‌کند. از این طریق، کشور می‌تواند مطابق با منافع ملی خود، تصمیم‌گیری در مورد نحوه دسترسی به داده‌ها و منابع اطلاعاتی را انجام دهد.

تفاوت اینترنت جهانی و اینترنت ملی چیست؟

اگرچه هر دو شبکه اینترنت ملی ایران و اینترنت جهانی با هدف ارائه خدمات دیجیتال به کاربران طراحی شده‌اند، اما تفاوت‌هایی بنیادین در ساختار، دسترسی و نحوه مدیریت آن‌ها وجود دارد.

آیا اینترنت ملی به معنای فیلترینگ گسترده یا قطع اینترنت جهانی است؟

اینترنت ملی، الزاما به معنای فیلترینگ گسترده یا قطع کامل اینترنت جهانی نیست. هدف اصلی آن ایجاد شبکه‌ای مستقل، امن و داخلی برای ارائه خدمات پایدار است. با این حال، در ایران و برخی کشورها، توسعه اینترنت ملی هم‌زمان با محدودسازی دسترسی به اینترنت جهانی بوده است، که باعث ایجاد نگرانی‌هایی شده است. در واقع، اینترنت ملی می‌تواند بدون قطع اینترنت جهانی اجرا شود، اما نوع اجرای آن تعیین می‌کند که آیا به ابزار کنترل و محدودیت بدل می‌شود یا بستری برای ارتقای زیرساخت‌های دیجیتال داخلی.

اینترنت ملی ایران چگونه کار می‌کند؟

شبکه ملی اطلاعات ایران، با استفاده از مراکز داده داخلی، DNSهای ملی، میزبانی سایت‌ها در داخل کشور و زیرساخت‌های فیبر نوری داخلی فعالیت می‌کند. اطلاعاتی که از مبدا و به مقصد داخل کشور منتقل می‌شوند، به‌جای عبور از سرورهای خارجی، از طریق مسیرهای داخلی مدیریت می‌شوند؛ این یعنی کاهش وابستگی به اینترنت بین‌الملل، افزایش سرعت، امنیت و امکان کنترل بیشتر بر تبادل داده‌ها.

مراحل عملکرد آن را می‌توان به شکل زیر ترسیم کرد:

1. درخواست کاربر: کاربر ایرانی تلاش می‌کند به یک سایت یا سرویس آنلاین دسترسی پیدا کند.
2. بررسی موقعیت: سرویس سیستم تشخیص می‌دهد که آیا سرویس موردنظر در داخل کشور میزبانی شده یا خیر
   • اگر سرویس داخلی باشد درخواست از طریق شبکه ملی اطلاعات هدایت می‌شود. مسیر از طریق مراکز تبادل ترافیک داخلی (IXP) و زیرساخت‌های داخلی انجام می‌شود و پاسخ بدون خروج ترافیک از کشور به کاربر بازگردانده می‌شود.
   • اگر سرویس خارجی باشد درخواست از طریق دروازه‌های بین‌المللی عبور می‌کند. ممکن است به دلیل سیاست‌های فیلترینگ یا محدودسازی، دسترسی به آن سرویس قطع یا کند شود. اما در صورت مجاز بودن، پاسخ از طریق اینترنت جهانی دریافت و به کاربر بازگردانده می‌شود.
3. نقش تجهیزات و نهادهای داخلی: از DNS ملی برای هدایت سریع‌تر به منابع داخلی استفاده شده و ترافیک داخلی توسط شرکت ارتباطات زیرساخت، اپراتورها و سایر نهادهای ذی‌ربط مدیریت و کنترل می‌شود.

مزایای اینترنت ملی برای کاربران و کشور

برای پاسخ به سوال اینترنت ملی یعنی چه، باید بدانیم این شبکه چگونه می‌تواند امنیت داده‌ها را بالا ببرد و دسترسی به خدمات دیجیتال را تسهیل کند. اینترنت ملی با فراهم کردن زیرساختی امن، پایدار و بومی، فرصت‌های متعددی برای توسعه فناوری، افزایش امنیت و بهبود کیفیت خدمات دیجیتال در ایران ایجاد می‌کند. در رابطه با ویژگی‌های مثبت آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش سرعت دسترسی به خدمات داخلی: با انتقال ترافیک درون‌مرزی، اینترنت ملی ایران باعث بهبود سرعت ارتباط کاربران با سایت‌ها و سامانه‌های داخلی می‌شود.
• کاهش هزینه‌ها برای کاربران و کسب‌وکارها: حذف نیاز به ارتباط با سرورهای خارجی، هزینه پهنای باند و تبادل داده را کاهش می‌دهد.
• ارتقاء امنیت اطلاعات: میزبانی داده‌ها در داخل کشور، ریسک نفوذ خارجی را کم کرده و امنیت زیرساخت‌ها را افزایش می‌دهد.
• پایداری خدمات دیجیتال: در شرایط بحرانی در صورت اختلال در اینترنت جهانی، بسیاری از خدمات داخلی همچنان در بستر اینترنت ملی در دسترس می‌مانند.
• پشتیبانی از توسعه دولت الکترونیک: خدماتی چون سلامت، آموزش و خدمات اداری می‌توانند پایدارتر، سریع‌تر و با هزینه کم‌تر به مردم ارائه شوند.
• ایجاد بستر مناسب برای نوآوری و رشد کسب‌وکارهای داخلی: با تقویت شبکه ملی اطلاعات، بستر بهتری برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری فراهم می‌شود.

نگرانی‌ها و انتقادات درباره اینترنت ملی

اینترنت ملی ایران هرچند با هدف ارتقاء امنیت و استقلال دیجیتال ایجاد شده، اما نگرانی‌هایی را نیز به همراه داشته است:

• محدودیت دسترسی به اطلاعات جهانی: برخی نگرانند که اینترنت ملی ایران باعث شود دسترسی آزاد کاربران به منابع و اطلاعات گسترده و متنوع اینترنت جهانی محدود شود.
• افزایش نظارت و کنترل: بسیاری معتقدند که شبکه ملی اطلاعات ممکن است باعث افزایش کنترل و نظارت دولت بر فعالیت‌های آنلاین کاربران شود و در نتیجه، آزادی بیان را محدود کند.
• کاهش کیفیت خدمات اینترنت: برخی افراد نگرانی دارند که جداسازی اینترنت ملی از شبکه جهانی، باعث افت کیفیت و کاهش سرعت خدمات اینترنت شود.
• کاهش رقابت در بازار ICT: ایجاد اینترنت ملی ممکن است به انحصار برخی بازیگران بازار فناوری اطلاعات منجر شود و رقابت سالم در این حوزه را کاهش دهد.
• تاثیر بر توسعه فناوری و نوآوری: محدودیت در تبادل اطلاعات و دسترسی به فناوری‌های خارجی ممکن است روند نوآوری و توسعه فناوری را کند کند.
• نگرانی‌های امنیتی: برخی افراد درباره امنیت زیرساخت‌های اینترنت ملی نگرانند و معتقدند ممکن است آسیب‌پذیری‌های جدیدی در این شبکه ایجاد شود.
• نبود شفافیت در مدیریت: منتقدان می‌گویند که نحوه مدیریت و سیاست‌های اجرایی اینترنت ملی ایران شفاف نیست و این مسئله باعث کاهش اعتماد عمومی می‌شود.

اینترنت ملی و دولت الکترونیک

شاید این پرسش مطرح شود که ارتباط دولت الکترونیک با اینترنت ملی چیست؟ اینترنت ملی به دلیل فراهم کردن زیرساخت امن و پایدار برای خدمات دیجیتال به شهروندان، نقش مهمی در توسعه دولت الکترونیک در ایران ایفا می‌کند.

با وجود اینترنت ملی، دستگاه‌های دولتی می‌توانند اطلاعات و خدمات خود را با سرعت و اطمینان بیشتر و بدون وابستگی کامل به اینترنت جهانی، در اختیار مردم قرار دهند. این امر به بهبود کیفیت خدمات، افزایش امنیت داده‌ها و تسهیل ارتباط میان دولت و مردم کمک می‌کند.

زیرساخت‌ها و بازیگران کلیدی اینترنت ملی

زیرساخت‌ها و بازیگران کلیدی اینترنت ملی، مجموعه‌ای از نهادها، تجهیزات و فناوری‌هایی هستند که به شکل یکپارچه برای راه‌اندازی، نگهداری و توسعه این شبکه داخلی در ایران فعالیت می‌کنند.

• مرکز ملی فضای مجازی: سیاست‌گذار کلان در حوزه اینترنت ملی و ناظر بر اجرای طرح‌های مرتبط با شبکه ملی اطلاعات
• وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات: مسئول اصلی توسعه زیرساخت‌ها، تدوین مقررات و اجرای برنامه‌های فنی مربوط به اینترنت ملی ایران
• شرکت ارتباطات زیرساخت: ارائه‌دهنده اصلی پهنای باند و مدیریت شبکه‌های انتقال داده در کشور، به‌عنوان ستون فقرات فنی اینترنت ملی
• سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی (CRA): نهاد ناظر بر سیاست‌ها، استانداردها و کیفیت خدمات اینترنت ملی
• شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنت (ISP): واسطه‌هایی که خدمات اینترنت ملی را به کاربران نهایی ارائه می‌دهند.
• مرکز مدیریت راهبردی افتا (امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات): مسئول نظارت بر امنیت سایبری در زیرساخت‌های حیاتی شبکه ملی اطلاعات
• مراکز داده (Data Center): تامین‌کنندگان خدمات ذخیره‌سازی و میزبانی داخلی مانند سرور مجازی ایران برای سایت‌ها و سامانه‌های ملی
• شبکه‌های انتقال داده داخلی: خطوط فیبر نوری و تجهیزات ارتباطی که داده‌ها را در داخل کشور منتقل می‌کنند.
• سامانه‌های داخلی جایگزین: خدماتی که در بستر اینترنت ملی توسعه یافته‌اند، مانند ایمیل‌های داخلی، موتور جست‌وجوی ملی، پیام‌رسان‌های بومی و خدمات ابری داخلی
• تجهیزات امنیتی و حفاظتی: سیستم‌های فایروال، تشخیص نفوذ و کنترل دسترسی برای حفظ امنیت شبکه
• مراکز تبادل داده داخلی (IXPها): نقطه اتصال شبکه‌های مختلف داخلی برای افزایش سرعت و کاهش هزینه‌های تبادل داده

اینترنت ملی و آینده خدمات دیجیتال در ایران

با گسترش اینترنت ملی ایران، چشم‌انداز خدمات دیجیتال در کشور نیز دست‌خوش تغییراتی اساسی می‌شود. این تحول می‌تواند فرصت‌هایی را برای رشد کسب‌وکارهای بومی، توسعه زیرساخت‌های داخلی و ارتقای امنیت سایبری فراهم کند. از سوی دیگر، برخی نگران‌اند که محدود شدن ارتباط با اینترنت جهانی، موجب کند شدن روند نوآوری، کاهش رقابت‌پذیری و محدود شدن دسترسی به فناوری‌های روز شود. آینده خدمات دیجیتال در ایران، تا حد زیادی به نحوه پیاده‌سازی اینترنت ملی، سطح شفافیت سیاست‌گذاری و تعامل آن با اینترنت جهانی بستگی خواهد داشت.

جمع‌بندی

در نهایت، در پاسخ به این سوال که اینترنت ملی چیست، باید گفت طرحی است که با هدف تقویت زیرساخت‌های داخلی، افزایش امنیت اطلاعات و توسعه خدمات دیجیتال بومی مطرح شده است. از یک‌سو، این شبکه می‌تواند به کاهش وابستگی به اینترنت جهانی، پایداری بیشتر ارتباطات و ارتقای خدمات داخلی کمک کند. از سوی دیگر، نگرانی‌هایی درباره محدود شدن آزادی‌های اینترنتی، افت کیفیت خدمات و تاثیر منفی بر نوآوری و ارتباطات جهانی وجود دارد. با این حال، سرنوشت اینترنت ملی به این بستگی دارد که آیا می‌تواند هم‌زمان نیازهای فنی کشور را برآورده کند و اعتماد عمومی را نیز حفظ نماید یا خیر.