آموزش لینوکس؛ یادگیری مفاهیم پایه به زبان ساده

لینوکس (Linux) یکی از محبوب‌ترین و قدرتمندترین سیستم‌عامل‌های متن‌باز (Open Source) جهان است که در قلب سیستم عامل بسیاری از سرورها، ابررایانه‌ها و حتی گوشی‌های هوشمند قرار دارد. اگر قصد ورود به حوزه‌هایی مانند برنامه‌نویسی، امنیت سایبری یا مدیریت سیستم دارید، آموزش لینوکس می‌تواند یک نقطه شروع عالی باشد. این سیستم‌عامل به‌دلیل انعطاف‌پذیری بالا، امنیت قوی و جامعه کاربری فعال، گزینه‌ای جذاب برای متخصصان و علاقه‌مندان به فناوری است. در آموزش لینوکس با ترکیب مفاهیم پایه و مباحث تخصصی‌تر، مسیر یادگیری شما را هموار خواهیم کرد.

لینوکس چیست؟

لینوکس یک سیستم‌عامل رایگان است که مانند ویندوز و macOS وظیفه مدیریت منابع سخت‌افزاری و اجرای نرم‌افزارها را بر عهده دارد. تفاوت اصلی لینوکس با بسیاری از سیستم‌عامل‌های دیگر در متن‌باز بودن آن است؛ یعنی هر کسی می‌تواند کد منبع آن را مشاهده، ویرایش و بهبود دهد. لینوکس یک سیستم‌عامل واحد نیست، بلکه خانواده‌ای از سیستم‌عامل‌ها است که همگی بر پایه هسته (Kernel) لینوکس ساخته شده‌اند. به هر یک از این سیستم‌عامل‌ها یک توزیع (Distribution) یا Distro گفته می‌شود. هر توزیع، ظاهر، نرم‌افزارها و ابزارهای خاص خود را دارد، اما همگی از همان هسته قدرتمند لینوکس استفاده می‌کنند.

مزایای یادگیری لینوکس برای شغل و مهارت‌های فردی

شاید بپرسید با وجود سیستم‌عامل‌های کاربرپسند مانند ویندوز، چرا باید زمان خود را صرف آموزش لینوکس کنیم؟ برخی از دلایل آن عبارتند از:

• تقویت جایگاه شغلی: طبق گزارش بنیاد لینوکس (The Linux Foundation) در سال ۲۰۲۲، حدود ۶۶ درصد از مدیران منابع انسانی گفته‌اند که آشنایی با لینوکس بیشترین تاثیر را در استخدام دارد. این یعنی دانستن لینوکس می‌تواند برگ برنده شما در مصاحبه‌های کاری باشد.
• کاربرد گسترده در حوزه‌های تخصصی: لینوکس در توسعه نرم‌افزار، امنیت شبکه، مدیریت سیستم‌ها و DevOps کاربرد مستقیم دارد. برای مثال، تقریبا تمام وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های مدرن، روی یک سرور مجازی لینوکس میزبانی و اجرا می‌شوند که این موضوع اهمیت یادگیری آن را دوچندان می‌کند.
• انعطاف‌پذیری و کنترل بالا: لینوکس به شما اجازه می‌دهد سیستم خود را از انتخاب محیط دسکتاپ گرفته تا نصب نرم‌افزارها و تنظیمات امنیتی، دقیقا مطابق نیازتان پیکربندی کنید.
• یادگیری قابل انتقال: مهارت‌های یادگرفته‌شده در لینوکس (مثل کار با ترمینال یا مدیریت سرویس‌ها) به‌راحتی به سیستم‌عامل‌های مشابه یا محیط‌های ابری منتقل می‌شوند.
• رشد مهارت‌های حل مسئله: کار با لینوکس شما را مجبور می‌کند مسائل را تحلیل کرده و راه‌حل پیدا کنید. این موضوع مهارت حل مسئله را در شما تقویت می‌کند.

یادگیری لینوکس چقدر زمان می‌برد؟

یکی از اولین سوالاتی که برای علاقه‌مندان به آموزش Linux پیش می‌آید، مدت زمان لازم برای یادگیری آن است. پاسخ این سوال به هدف شما و عمق دانشی که به دنبال آن هستید، بستگی دارد. می‌توان مسیر یادگیری را به سه سطح تقسیم کرد:

• یادگیری اصول مقدماتی (چند روز تا چند هفته): در این مرحله مفاهیمی مثل کار با محیط ترمینال، دستورات لینوکس پایه‌ای (ls، cd، pwd و…) و ساختار کلی سیستم‌فایل را یاد می‌گیرید.
• سطح متوسط (چند ماه): شامل یادگیری مدیریت کاربران، نصب پکیج‌ها، کار با سرویس‌ها، تسلط بر خط فرمان، مفاهیم کلیدی و آشنایی با Bash Scripting می‌شود.
• سطح پیشرفته (۱ تا ۲ سال): برای کسب مهارت‌های پیشرفته نیاز به تمرین مداوم، اجرای پروژه‌های واقعی و آشنایی با مفاهیم امنیتی خواهید داشت. در همین مرحله است که بسیاری از متخصصان برای اثبات مهارت‌های خود و ورود به بازارهای کار جهانی، به سراغ گذراندن دوره lpic و دریافت گواهینامه‌های معتبر بین‌المللی می‌روند.

نکته مهم در آموزش لینوکس این است که یادگیری آن یک مسیر مداوم است؛ حتی متخصصان هم همواره در حال یادگیری و به‌روزرسانی دانش خود هستند.

آشنایی با توزیع‌های مختلف لینوکس

لینوکس تنها یک نسخه ثابت و یکپارچه نیست، بلکه در قالب‌های مختلفی به نام توزیع یا دیتسرو ارائه می‌شود. هر توزیع مجموعه‌ای از هسته لینوکس به همراه نرم‌افزارها، ابزارها و تنظیمات پیش‌فرض خاص خودش را دارد. انتخاب توزیع مناسب بستگی به نیاز شما دارد، اما مهارت‌های اصلی، به‌خصوص دستورات خط فرمان که در هر دوره لینوکس آموزش داده می‌شود، در تمام توزیع های لینوکس یکسان است.

• اوبونتو (Ubuntu): لینوکس اوبونتو یکی از بهترین انتخاب‌ها برای شروع است و به دلیل داشتن رابط کاربری ساده، نصب آسان و جامعه پشتیبانی بسیار بزرگ، محبوب‌ترین توزیع در میان کاربران دسکتاپ است.
• دبیان (Debian): این توزیع به پایداری و امنیت فوق‌العاده بالا شهرت دارد و به همین دلیل یکی از گزینه‌های اصلی برای سرورها محسوب می‌شود. خود اوبونتو، بر پایه دبیان ساخته شده است.
• رد هت انترپرایز لینوکس (RHEL): یکی از اصلی‌ترین گزینه‌ها در دنیای تجاری و سرورهای بزرگ سازمانی می‌باشد. Red Hat یک توزیع تجاری است که بر پایداری، امنیت و پشتیبانی بلندمدت حرفه‌ای تمرکز دارد و استاندارد صنعتی بسیاری از شرکت‌ها است.
• فدورا (Fedora): اگر به دنبال تجربه جدیدترین فناوری‌ها و نرم‌افزارهای دنیای متن‌باز هستید، فدورا انتخاب مناسبی است. این توزیع اغلب توسط توسعه‌دهندگان استفاده می‌شود.
• CentOS: یک توزیع بسیار پایدار و قابل اعتماد که به‌طور گسترده در محیط‌های سرور تجاری و سازمانی به‌کار می‌رود.
• کالی لینوکس (Kali Linux): یک توزیع تخصصی بر پایه دبیان که برای مباحث امنیت سایبری و تست نفوذ (Penetration Testing) طراحی شده است. این توزیع با مجموعه‌ای از ابزارهای امنیتی از پیش نصب‌شده ارائه می‌شود و انتخاب اول متخصصان امنیت است.
• آرچ لینوکس (Arch Linux): این توزیع برای کاربران حرفه‌ای طراحی شده که می‌خواهند کنترل کاملی روی سیستم خود داشته باشند و آن را از پایه مطابق با سلیقه خود بسازند.

مفاهیم اولیه در آموزش لینوکس

قبل از اینکه وارد دنیای دستورات شویم، لازم است با چند مفهوم کلیدی آشنا شوید که سنگ‌بنای آموزش Linux را تشکیل می‌دهند. درک این مفاهیم، ادامه مسیر آموزش کامل لینوکس را برای شما بسیار ساده‌تر خواهد کرد.

• هسته (Kernel): قلب لینوکس، که ارتباط بین سخت‌افزار و نرم‌افزار را مدیریت می‌کند. هسته مسئول کنترل پردازنده، حافظه، دیسک و دستگاه‌های ورودی/خروجی است.
• شِل (Shell): واسطی که کاربر از طریق آن با سیستم تعامل می‌کند. شِل دستورات را دریافت کرده و به هسته ارسال می‌کند. Bash (Bourne Again Shell) پرکاربردترین Shell در لینوکس است.
• ترمینال (Terminal): محیطی متنی که شِل را اجرا می‌کند و امکان وارد کردن دستورات را به شما می‌دهد. امروزه بیشتر کاربران از ترمینال‌های شبیه‌ساز گرافیکی استفاده می‌کنند.
• خط فرمان (Command Line): رابطی که به شما اجازه می‌دهد دستورات را تایپ کنید.
• کاربر ریشه (Root User): قدرتمندترین حساب کاربری در لینوکس که به همه فایل‌ها و تنظیمات سیستم دسترسی دارد. کار با این حساب نیاز به دقت بالا دارد، چون هر تغییر اشتباه می‌تواند کل سیستم را مختل کند.

آموزش نصب لینوکس

پس از دیدن دوره Linux و آشنایی با مفاهیم اولیه، بهترین کار این است که یک نسخه از لینوکس را نصب کرده و کار با آن را شروع کنید. خوشبختانه برای استفاده از لینوکس نیازی نیست که حتما سیستم‌عامل فعلی خود (مانند ویندوز) را پاک کنید. چند روش رایج برای نصب و شروع آموزش لینوکس وجود دارد.

۱. نصب روی سخت‌افزار اصلی (Bare Metal Installation)

این روش به منزله نصب مستقیم لینوکس به‌عنوان تنها سیستم‌عامل روی کامپیوتر شما است. در این حالت، ویندوز یا هر سیستم‌عامل دیگری که از آن استفاده می‌کنید، به‌طورکامل پاک شده و لینوکس جایگزین آن می‌شود. این کار باعث می‌شود سیستم‌عامل به تمام قدرت سخت‌افزار دسترسی داشته باشد و بهترین عملکرد ممکن را ارائه دهد. این روش معمولا برای کاربرانی مناسب است که تصمیم قطعی برای مهاجرت به لینوکس گرفته‌اند.

۲. نصب در کنار سیستم‌عامل فعلی (Dual Boot)

در این روش، شما لینوکس را به‌عنوان یک سیستم‌عامل دوم در کنار ویندوز نصب می‌کنید. هر بار که کامپیوتر خود را روشن می‌کنید، از شما پرسیده می‌شود که می‌خواهید وارد کدام سیستم‌عامل شوید. این روش به شما اجازه می‌دهد از تمام قدرت سخت‌افزار کامپیوتر خود در لینوکس استفاده کنید. توزیع اوبونتو فرآیند نصب دوگانه را بسیار ساده کرده است.

۳. استفاده از ماشین مجازی (Virtual Machine)

ماشین مجازی (VM) به شما اجازه می‌دهد تا لینوکس را مانند یک نرم‌افزار، داخل سیستم‌عامل فعلی خود (ویندوز یا مک) اجرا کنید. در واقع، شما یک کامپیوتر مجازی می‌سازید و لینوکس را روی آن نصب می‌کنید. این روش امن‌ترین و ساده‌ترین گزینه برای شروع آموزش کامل لینوکس است، زیرا هیچ تغییری در سیستم اصلی شما ایجاد نمی‌کند و برای تست و یادگیری دوره لینوکس ایده‌آل می‌باشد. نرم‌افزارهایی مانند VirtualBox (رایگان) و VMware به شما در این کار کمک می‌کنند.

۴. استفاده از Live USB

با این روش، شما یک توزیع لینوکس را روی یک فلش مموری (USB) بوت می‌کنید. سپس می‌توانید کامپیوتر خود را مستقیما از روی همان فلش راه‌اندازی کنید و یک محیط کامل لینوکس را بدون نیاز به نصب تجربه کنید. این روش در آموزش جامع لینوکس به‌عنوان یک راه فوق‌العاده برای تست کردن توزیع‌های مختلف قبل از تصمیم به نصب آن‌ها شناخته می‌شود.

۵. سرور مجازی در فضای ابری (Cloud VPS)

در این روش، شما یک سرور مجازی  را از شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ابری اجاره می‌کنید. این سرورها همیشه به اینترنت متصل و در دسترس هستند. شما از طریق کامپیوتر خود و با ابزاری به نام SSH به خط فرمان آن سرور لینوکسی متصل می‌شوید. در آموزش لینوکس، این روش شما را مستقیما با محیطی که متخصصان در دنیای واقعی با آن کار می‌کنند، آشنا می‌کند.

ساختار سیستم‌فایل لینوکس

یکی از تفاوت‌های اصلی لینوکس با ویندوز، ساختار سیستم‌فایل آن است. در ویندوز، ما با درایوهای مختلفی مانند C: و D: سروکار داریم، اما لینوکس از استاندارد سلسله‌مراتبی سیستم‌فایل (FHS) پیروی می‌کند که در آن همه چیز از یک ریشه (Root) شروع می‌شود. درواقع، همه مسیرها زیر / قرار می‌گیرند. برخی مسیرهای مهم در این ساختار عبارتند از:

• /: بالاترین سطح در ساختار فایل‌سیستم است. هر فایل و پوشه دیگری داخل این پوشه قرار دارد.
• /home: محل زندگی کاربران عادی سیستم است. برای هر کاربر، یک پوشه شخصی به نام خودش در اینجا ساخته می‌شود (مثلا /home/reza)
• /root: این پوشه، دایرکتوری خانگی کاربر Root (مدیر سیستم یا superuser) است.
• /bin: شامل دستورات و برنامه‌های ضروری مانند ls، pwd و cp است که توسط تمام کاربران قابل استفاده هستند.
• /sbin: مشابه پوشه /bin است، اما دستورات داخل آن معمولا برای مدیریت سیستم هستند و توسط کاربر ریشه اجرا می‌شوند.
• /etc: قلب تپنده تنظیمات لینوکس است. تمام فایل‌های پیکربندی اصلی سیستم و نرم‌افزارها در این پوشه قرار دارند.
• /var: شامل فایل‌هایی است که محتوای آن‌ها به‌طور مداوم تغییر می‌کند، مانند لاگ‌ها (در /var/log)، ایمیل‌ها و صفحات وب.
• /tmp: برای نگهداری فایل‌های موقتی استفاده می‌شود که معمولا پس از راه‌اندازی مجدد سیستم پاک می‌شوند.
• /dev: این پوشه شامل فایل‌های ویژه‌ای است که نماینده دستگاه‌های سخت‌افزاری متصل به سیستم (مانند هارد دیسک‌ها، کیبورد و ماوس) هستند.
• /usr: یکی از بزرگ‌ترین پوشه‌ها که شامل اکثر نرم‌افزارها، کتابخانه‌ها، مستندات و کدهای منبع برنامه‌های نصب‌شده توسط کاربر است.
• /media و /mnt: دستگاه‌های قابل‌حمل مانند فلش مموری (USB) یا هاردهای اکسترنال هنگام اتصال به سیستم، در اینجا نمایش داده می‌شوند.
• /opt: برای نصب نرم‌افزارهای جانبی و مستقل که توسط توزیع اصلی مدیریت نمی‌شوند، کاربرد دارد.

پیمایش در لینوکس و کار با دستورات pwd، ls و cd

یکی از اولین مهارت‌ها در آموزش جامع لینوکس، توانایی حرکت بین پوشه‌ها و مشاهده محتویات آن‌ها است. تمام چیزی که برای شروع نیاز دارید، سه دستور ساده است. ترمینال خود را باز کنید و همراه با ما این دستورات را امتحان کنید.

مشاهده مسیر فعلی (pwd)

اولین سوالی که هنگام باز کردن ترمینال پیش می‌آید این است که:‌ من الان کجای این سیستم قرار دارم؟ دستور pwd که مخفف Print Working Directory است، دقیقا به همین سوال پاسخ می‌دهد.

pwd

با اجرای این دستور، ترمینال مسیر کامل پوشه‌ای که در آن قرار دارید را به شما نشان می‌دهد. خروجی آن چیزی شبیه به این خواهد بود:

/home/your_username

لیست کردن فایل‌ها و پوشه‌ها (ls)

حالا که می‌دانید کجا هستید، می‌خواهید ببینید چه فایل‌ها و پوشه‌هایی در اینجا وجود دارد. دستور ls که مخفف List است، محتویات پوشه فعلی شما را لیست می‌کند.

ls

خروجی این دستور، لیستی از تمام فایل‌ها و پوشه‌های موجود در مکان فعلی شما است.

Desktop Documents Downloads Music Pictures Videos

تغییر دایرکتوری (cd)

مهم‌ترین دستور برای جابجایی، cd (مخفف Change Directory) است. با استفاده از این دستور می‌توانید وارد پوشه‌های دیگر شوید. برای مثال، بیایید وارد پوشه Documents شویم:

cd Documents

حالا اگر دوباره دستور pwd را اجرا کنید، خواهید دید که مکان شما تغییر کرده است:

pwd

/home/your_username/Documents

بازگشت به پوشه قبلی (یک سطح بالاتر): برای رفتن به پوشه مادر یا یک پله بالاتر در درخت فایل‌سیستم، از دو نقطه (..) استفاده کنید.

cd ..

cd

مدیریت فایل‌ها و پوشه‌ها در لینوکس

اکنون که طبق آموزش کامل لینوکس، می‌توانید در سیستم‌فایل حرکت کنید، بیایید یاد بگیریم چگونه با محیط اطراف خود تعامل کنیم. این دستورات ابزارهای روزمره شما در خط فرمان خواهند بود.

ایجاد فایل و پوشه

mkdir (Make Directory): برای ساخت یک پوشه (دایرکتوری) جدید

mkdir my_project

touch: برای ساخت یک فایل متنی خالی و جدید

touch notes.txt

مشاهده و ویرایش فایل‌ها

cat (Concatenate): برای نمایش سریع محتوای کامل یک فایل در ترمینال

cat notes.txt

less: اگر فایل شما طولانی است، less انتخاب بهتری محسوب می‌شود زیرا محتوا را صفحه‌به‌صفحه نمایش می‌دهد. (با کلید q خارج شوید).

less long_document.txt

nano: یک ویرایشگر متن ساده و مناسب برای مبتدیان در محیط ترمینال. برای ویرایش فایل notes.txt دستور زیر را وارد کنید:

nano notes.txt

پس از وارد کردن متن، برای ذخیره و خروج، مراحل زیر را دنبال کنید:

1. دکمه‌های CTRL + X را فشار دهید.
2. سپس دکمه Y (به معنی Yes) را برای تایید ذخیره فشار دهید.
3. در نهایت Enter را بزنید.

کپی، جابجایی و تغییر نام

cp (Copy): برای کپی کردن یک فایل یا پوشه

# یک کپی از فایل با نام جدید می‌سازد
cp notes.txt backup_notes.txt

mv (Move): برای جابجا کردن یا تغییر نام فایل و پوشه

# فایل را به پوشه my_project منتقل می‌کند
mv backup_notes.txt my_project/

# نام فایل notes.txt را تغییر می‌دهد
mv notes.txt important_notes.txt

حذف فایل و پوشه

rm (Remove): برای حذف یک فایل

rm important_notes.txt

rmdir (Remove Directory): برای حذف یک پوشه خالی

rmdir old_project

هشدار بسیار مهم: دستور rm -r بسیار قدرتمند است و فایل‌ها را برای همیشه و بدون سوال پرسیدن حذف می‌کند. این حذف قابل بازگشت نیست. هنگام استفاده از این دستور بی‌نهایت دقت کنید و مطمئن شوید که پوشه درستی را هدف قرار داده‌اید.

معرفی و کار با ویرایشگر nano برای مبتدیان

یکی از مهارت‌های اساسی که در هر دوره Linux یاد می‌گیرید، توانایی ویرایش فایل‌های متنی مستقیما از طریق خط فرمان است. در حالی که ویرایشگرهای قدرتمند و پیچیده‌ای مانند vim و emacs وجود دارند، ویرایشگر nano به دلیل سادگی و کاربرپسند بودن، بهترین نقطه شروع برای مبتدیان و شروع دوره جامع لینوکس است.

چگونه nano را اجرا کنیم؟

برای باز کردن یک فایل با nano، کافی است نام آن را بعد از دستور nano تایپ کنید:

# ویرایش یک فایل موجود
nano my_document.txt

# ایجاد و باز کردن یک فایل جدید
nano new_notes.txt

• بخش اصلی: فضای خالی وسط صفحه که می‌توانید در آن تایپ کنید.
• نوار پایین: لیستی از دستورات (میان‌برهای) پرکاربرد را نشان می‌دهد. نماد ^ به معنای کلید CTRL است. برای مثال، ^X Exit یعنی برای خروج باید CTRL + X را فشار دهید.

در ادامه به برخی از دستورات نانو که کاربردهای زیادی دارند می‌پردازیم:

• CTRL + X (خروج – Exit): اصلی‌ترین دستور. با فشردن آن، nano از شما می‌پرسد که آیا می‌خواهید تغییرات را ذخیره کنید یا نه.
• CTRL + O (ذخیره – Write Out): برای ذخیره کردن تغییرات فایل بدون خروج از ویرایشگر
• CTRL + W (جستجو – Where is): برای جستجوی یک کلمه یا عبارت در متن
• CTRL + K (بریدن – Cut): برای بریدن (حذف) خطی که مکان‌نما روی آن قرار دارد.
• CTRL + U (چسباندن – Uncut): برای چسباندن متنی که با CTRL + K بریده‌اید.

مراحل ذخیره و خروج (مهم‌ترین ترکیب):

1. CTRL + X را فشار دهید.
2. nano می‌پرسد: Save modified buffer? (تغییرات ذخیره شود؟). کلید Y (برای Yes) را فشار دهید.
3. nano نام فایل را نشان می‌دهد. کلید Enter را برای تایید فشار دهید.

جمع‌بندی

لینوکس یک سیستم‌عامل قدرتمند و متن‌باز است که در قلب فناوری مدرن قرار دارد. گذراندن دوره لینوکس و کسب مهارت در آن، یک مزیت رقابتی بزرگ در حوزه‌هایی مانند توسعه نرم‌افزار، امنیت سایبری و مدیریت سیستم محسوب می‌شود و درک عمیق‌تری از عملکرد سیستم‌ها به شما می‌دهد. کار با توزیع‌های مختلف و حل چالش‌های واقعی، بهترین راه برای به نتیجه رساندن هر دوره Linux و تسلط بر این سیستم‌عامل قدرتمند است.

مسیر آموزش لینوکس با درک مفاهیم بنیادی آن مانند هسته، شل و ساختار فایل‌سیستم (FHS) آغاز می‌شود. پس از آن، تسلط بر ابزارهای خط فرمان برای ناوبری، مدیریت فایل‌ها و ویرایش متن با ویرایشگر nano، مهارت‌های عملی و ضروری را تشکیل می‌دهد که اساس آموزش جامع لینوکس است. برای دستیابی به تسلط کامل بر این سیستم‌عامل، فقط آشنایی با دستورات کافی نیست. کلید اصلی برای حرفه‌ای شدن، تمرین مستمر، تداوم یادگیری دوره Linux و استفاده عملی از این دانش است.